سپتی سمی هموراژیک ویروسی (VHS)
گردآورنده: دکتر فاطمه قنادزادگان
این بیماری در درجه اول به ماهی قزل آلای رنگین کمان با اندازه های انگشت قد(5 تا 8 سانتیمتر) تا اندازه بازاری (200 تا 300 گرم) اختصاص دارد اما سایر گونه های آزادماهیان و غیرآزادماهیان نیز ممکن است در آبهای شیرین و شور به بیماری مبتلا شوند.
این بیماری بیشتر در آبهای با درجه حرارت زیر 8 درجه سانتیگراد ظاهر می شود.
عامل بیماری:
عامل بیماری VHS یک ویروس است که جزء رابدوویروسها طبقه بندی شده است.
علایم بالینی:
اغلب اوقات بیماری به سه حالت حاد، مزمن و عصبی در ماهیان آب شیرین دیده می شود.
مرحله حاد:
در این مرحله تلفات سنگین است. ماهیان مبتلا رنگ تیره و چشمهای بیرون زده داشته و خونریزیهایی بر روی آبشش، قاعده های باله های سینه ای، بافت ملتحمه اطراف چشمی (پوشش نازک روی سفیدی چشم)، چشمهای آنها و گاهی در دهان دیده می شوند.
ماهیان دچار بی حسی شده و در کناره های تانک ها و خروجی های استخر تجمع پیدا کرده و در بعضی موارد شنای چرخشی به طور متناوب و تنفس سریع دارند.
مرحله مزمن:
بیماری همراه با تلفات پایینی است که در یک دوره طولانی اتفاق می افتد.
ماهیان مبتلا به این شکل بیماری نیز رنگ تیره و چشمهای بیرون زده دوطرفه داشته ولی شدیداً دچار کم خونی گاهی توأم با استسقاء (آب آوردگی) می شوند. مایعات ادماتوز خون آلود در حفره شکمی باعث برآمدگی وسیع محوطه شکمی شده و همچنین در بافت های پشت کره چشم جمع می شود.
مرحله عصبی:
در این مرحله تلفات کمی اتفاق افتاده و ماهیان از نظر ظاهری سالم به نظر می رسند. برخی ماهیان بیش از حد فعال بوده و دارای تعادل ضعیفی هستند که همراه با شنای چرخشی و عمودی و انقباض ناحیه شکمی است.
بیماری در درجه حرارت 13-15درجه سانتیگراد با شدت گسترش یافته و پس از 13 روز مرگ و میر ظاهر شده و تقریباً تا 4 هفته ادامه می یابد. می توان ویروس عامل بیماری را در مرحله ویرمی(حضور ویروس در خون) و اوایل دوره نقاهت از تمام بافت های بدن جدا کرد ولی در پایان دوره نقاهت فقط در طحال و کلیه خلفی (پشتی) قابل جستجو می باشند. در دوره بیماری تعداد زیادی ویروس از طریق مدفوع و ادرار ماهیان قزل آلای رنگین کمان آلوده دفع و به آب استخرها وارد می شوند.
علائم کالبدگشایی و نشانه های داخلی:
خونریزی های با پراکندگی عمومی در شکل حاد دیده می شود. کبد پرخون با نقاط قرمز گیلاسی درشکل حاد و رنگ پریده مایل به خاکستری در مرحله مزمن به چشم می خورد. در مرحله حاد کلیه نازک و به رنگ قرمز و در مرحله مزمن متورم و مواج و متمایل به خاکستری می باشد.
تشخیص:
تشخیص کلینکی بیماری با مشاهده تلفات در میان گونه های حساس به ویژه انگشت قد یا ماهیان جوانتر در یک کارگاه و علی الخصوص در بین ماهیان قزل آلا طی دوره زمانی کاهش درجه حرارت آب مزرعه یا در مزارع با درجه حرارت پایین عملی است.
با مشاهده علایم بالینی بیان شده و بویژه مطالعه آسیب شناسی بافت هایی نظیر روده، کلیه و کبد می توان به تشخیص بیماری نزدیکتر شد. در این مرحله باید به ضایعات بافتی مخاط روده توجه نمود زیرا ضایعات بافتی در بیماری VHS بندرت اتفاق می افتد. تشخیص قطعی بیماری منوط به جداسازی ویروس عامل بیماری با استفاده از کشت اندامهای کلیه و طحال روی تیره های سلولی مربوطه و مطالعه واکنش های سرولوژیکی با استفاده از آنتی بادی ضد ویروس است.
انتقال:
ویروس عامل بیماری با آب، لوازم تخم کشی و محتملا پرندگان ماهی خوار منتقل می گردد. دلائلی بر انتقال ازطریق تغذیه یا تناسلی(تخمدان) وجود ندارد. تخم های حاصله از ماهیان آلوده ممکن است بیماری را در مرحله نهفته یا نارس منتقل کنند. آب خروجی استخرهای آلوده می تواند ماهیان وحشی را آلوده کند.
اشکال نهفته در اثر استرس های محیطی به شکل حاد تبدیل می شوند. ویروس در فصول گرم در ماهیان مبتلا به صورت نهفته حفظ می شود. این ویروس می تواند در ماهی منجمد به زندگی خود ادامه دهد و به نقاط بسیار دور منتقل می شود.
کنترل:
کنترل بیماری بر اساس روشهای پیشگیری است. استفاده از آب عاری از ویروس و نیز استفاده از تخم و بچه ماهی به دست آمده از مولدین عاری از ویروس از راه های مهم پیشگیری است. باتوجه به اینکه انتقال عمودی(مادرزادی) بیماری ثابت نشده یا اتفاق نمی افتد لذا ضدعفونی تخم ماهی بااستفاده از یدین به میزان 100ppm (pH=5/5-3/6) به مدت 10 دقیقه موجب حذف آلودگی سطحی تخم ها می شود.
چنانچه نتوان اقدامات پیشگیری و ریشه کنی را اعمال نمود بهتر است از گونه های با حساسیت کمتری نسبت به بیماری برای پرورش استفاه نمود. از جمله گونه های مقاوم تر به بیماری عبارتند از ماهی آزاد سیاه و ماهی آزاد نقره ای.
اگرچه مطالعات وسیعی برای تهیه یک واکسن مناسب انجام گرفته ولی هنوز یک واکسن کاملا رضایت بخش تهیه نشده است. واکسن های موجود به صورت تجاری قابل دسترس است.
منابع:
کتاب بیماری های ماهیان پرورشی (مؤلف: دکتر بابا مخیر)، انتشارات دانشگاه تهران.
کتاب بیماری های آزادماهیان ( مؤلف: دکتر مهدی سلطانی)، انتشارات دانشگاه تهران.
کتاب بهداشت و بیماری های آبزیان ( مؤلف: دکتر مسعود ستاری)، انتشارات علمی آبزیان.
Mazandaran Animal & Aquatic Feed خوراک دام و آبزیان مازندران